Bilhassa fakir ülkelerin HIV, tüberküloz ve sıtma ilaçlarına erişimde patentlerin sorun yarattığı anlaşılınca 2001 Doha Deklarasyonu ile devletlere, acil hallerde mecburî lisanslama tekniği ile patent sahibinin isteği olmaksızın üretim yapma hakkı tanındı. Hatta bu yola koronavirüs salgını sırasında da başvuruldu. Macaristan ve Rusya salgının başında talep patlaması yaşanan remdesivir ilacı için zarurî lisanslama ile üretim yaptı. İsrail, tekrar COVID-19’a karşı kullanılan ritonavir muadili ilaç ithal etmek üzere zarurî lisans düzenledi. Birebir devirde Kanada, daha süratli mecburî lisans düzenleyebilmek için patent yasasında değişikliğe gitti. Hindistan Yüksek Mahkemesi de salgınla uğraşta mecburî lisanslamayı önerdi. Geçmişte Brezil ve Tayland üzere ülkelerin AIDS’le uğraşta muvaffakiyete ulaşmaları patent kalkanını misal formda aşmalarıyla mümkün oldu. Böylelikle ilaç fiyatlarında önemli düşüşler kaydedilebildi. En değişik mecburî lisans hadisesi ise Mısır’ın 2002 yılında cinsel iktidarsızlık ilacı Viagra’nın muadilini üretmek için bu yolu seçmesi oldu. Fakat mecburî lisanslama düzenleyen ülkeler sıklıkla üretici firmalar tarafından mahkemeye veriliyor, menşe ülkeler de şirketleri aleyhine adım atan devletleri ticari yaptırımlarla cezalandırıyor.
Zarurî lisanslama bugüne kadar aşılar için kullanılmış bir formül değil, zira pek çok durumda aslında aşı üretebilme kapasitesine sahip ülkeler, firmalarla lisans mutabakatları yaparak yerli üretim gerçekleştirebiliyor. Yani mevzu aşıya geldiğinde teknoloji altyapısı ve hammadde tedariği formülden çok daha değerli. Arzı arttırmada başvurulan bir başka sistem ise patent havuzu. Bu model ile patent sahipleri bir ortaya gelerek konsorsiyum oluşturuyor ve üretim haklarını paylaşıyorlar. Böylelikle her ilaç için daha fazla üretici bulunmuş oluyor. 2010’da kurulan ve HIV, hepatit C, tüberküloz hastalıklarının tedavisi için patent sahibi 10 şirket ile mutabakatlar imzalayan İlaç Patent Havuzu isimli BM takviyeli örgüt bu yolla muadil ilaçları fakir ülkelere ucuza temin ediyor.
EN ÇOK SATANA 250 PATENT
Dünya genelinde 20 milyar dolarlık hacimle geçen yılın en çok satan ilacı olan Humira üzerindeki inhisarını korumak isteyen AbbVie firması yaklaşık 250 patent başvurusu yaptı. İlaç sanayisinde patentlerin ömrü 20 yıl. Şirketler, bu süreyi uzatmak için tertipli olarak yeni müracaatlarda bulunuyor.
Hürriyet
