Dünya bir haftayı aşkın müddettir yeni Covid-19 varyantı Omicron’u konuşuyor. Güney Afrika’da ortaya çıkan ve süratle yayılan bu varyantla ilgili akıllarda pek çok soru var. “Hangi ülkelerde görüldü? Belirtileri farklı mı? Delta’nın yerini alır mı? Aşı bağışıklığını delip geçebilir mi?” derken gündemimiz bilim insanlarının B.1.1.529 olarak isimlendirdiği varyant Omicron oldu.
Lakin Covid-19’la ilgili gündemi yakından takip ediyorsanız, bu varyantla ilgili birinci haberlerde Nu diye isimlendirildiğini hatırlıyor olabilirsiniz. Pekala ne oldu da Nu iki gün içinde Omicron’a dönüştü?
EVVELCE HASTALIKLAR ÜLKELERLE ANILIRDI
Geçmişte hastalıklara çıkış yerleriyle alakalı isimler verilmesi epeyce yaygındı. İspanyol gribi, Batı Nil virüsü, Orta Doğu Teneffüs Sendromu (MERS), Zika ve Ebola akla gelen birinci örnekler. Covid-19 da birinci defa Vuhan’da ortaya çıktığından pandeminin en başında virüsü Çin’le bağdaştırma eğilimi epey yaygındı.
Bu nedenle Çinli yetkililer virüsün ülkeyle ya da Vuhan’la özdeşleştirilmesini önlemek için ellerinden geleni yaptı. Örneğin New York Times’ın görüşlerine yer verdiği periyodun Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Geng Shuang, “Yeni koronavirüs herkesi etkiliyor ve yabancı düşmanlığını körükleyecek biçimde kaygı yaratmaktansa elbirliğiyle virüsle uğraş edilmeli” diye konuşmuştu.
Başka yandan başta ABD Lideri Donald Trump olmak üzere Çin’i eleştirenlerin ısrarla “Çin virüsü” sözünü kullanması, ülkedeki Asyalılara yönelik atakların artışında en kıymetli faktör olarak görülmüştü.
İNGİLTERE VARYANTI DEĞİL, B.1.1.7
Covid varyantları bağlamında da misal bir tartışma yaşandı. Hatırlanabileceği üzere, varyantlar da birinci vakitler halk ortasında “İngiltere varyantı”, “Brezilya varyantı” üzere ortaya çıktıkları ülkenin ismiyle anılıyordu. Lakin global sıhhat kurumları ve bilim insanları ise içinde bulunduğumuz global pandemide varyantları direkt ortaya çıktıkları ülkelerle irtibatlandırmanın düşmanlığa ve ayrımcılığa yol açacağını belirtiyordu.
Uzmanlar varyantları söz etmek için “B.1.1.7”, “B.1.351” üzere teknik tabirleri kullanıyordu. Fakat bu da kamuoyuna baş karışıklıklarına yol açıyor ve takibi zorlaştırıyordu.
Bütün bu sorunları kıymetlendiren Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), Mayıs ayı sonunda aldığı bir kararla, varyantların günlük lisandaki kullanımında Yunan alfabesindeki harflerin isimleriyle isimlendirilmesine karar verdi. Bu seçim yapılırken emel “basit, söylemesi ve hatırlaması kolay” isimler bulmaktı. Alfa, Beta, Gama ve Delta varyantları, korku veren varyantlar kategorisine alındı ve bu sistem bir mühlet epeyce verimli bir biçimde kullanıldı.
NEDEN NU DEĞİL DE OMICRON?
Lakin yeni varyanta Omicron ismi verilmesi başları oldukça karıştırdı. DSÖ’nün neden bu ismin seçildiğine dair birinci etapta bir açıklama yapmamış olması da komplo teorilerine yol açtı.
Yunan alfabesinde 24 harf bulunuyor. Lisan bilimci ve leksikograf (sözlük yazarı) Ben Zimmer’ın, Wall Street Journal’daki köşesinde vurguladığı üzere, DSÖ, Omicron’dan evvelki tasa verici varyantlar ile dikkat çeken varyantları bu harflerin 12’siyle isimlendirdi. Yani Alfa’dan Mu’ya kadar olan harfler kullanıldı.
Sırada Nu harfi vardı ve üstte da dediğimiz üzere birinci günlerde bu yeni varyant, Nu varyantı olarak anılıyordu. Lakin Nu ile İngilizce ‘yeni’ manasına gelen ‘new’un okunuşları benzediği için DSÖ bir baş karışıklığı oluşabileceğini düşünerek bu harfi atlamaya karar verdi.
ÜZERİNE BİR HARFİ DAHA ATLADILAR
Yunan alfabesine Nu’dan sonra Xi harfi geliyor. DSÖ, ‘ksi’ biçiminde okunan bu harfi de farklı bir nedenle atladı. DSÖ yetkilileri, virüsün kimseyle ilişkilendirilmesini istemedikleri için Xi harfinin kullanılmayacağını bildirdi. Zira Çin’de epeyce yaygın olan ve “şi” diye okunan bir soyadının batı lisanlarındaki transliterasyonu Xi formunda. Bu ismi taşıyanlar bağlamındaki en tanınmış kişi de Çin Devlet Lideri Xi Jinping (yani Şi Cinping).
DSÖ’nün bu hassasiyeti ABD’de kimi muhafazakâr çevrelerin reaksiyonunu çekti. “Xi” harfinin atlanmasını Çin’e ve Çin Devlet Lideri’ne boyun eğmek olarak nitelendirenler oldu. Örneğin Teksaslı Cumhuriyetçi Senatör Ted Cruz, Twitter paylaşımında, “Eğer DSÖ Çin Komünist Partisi’nden bu kadar korkuyorsa, Çin bir dahaki sefere felaket boyutlarındaki bir global pandemiyi ört bas etmeye çalıştığında DSÖ’nün buna reaksiyon göstereceğine nasıl güvenebiliriz?” diye yazdı.
Bununla birlikte isim seçiminde Çin’in bir rol oynadığına dair rastgele bir ispat bulunmuyor. Başka yandan DSÖ de geri adım atmadı ve “herhangi bir kültürel, toplumsal, ulusal, bölgesel, profesyonel ya da etnik kümeye saygısızlıktan kaçınma” siyasetini sürdüreceğini duyurdu.
OMİCRON “KÜÇÜK O” DEMEK
Ve böylelikle sıra Omicron’a (omikron) geldi.
Yunan alfabesinin 15’ci harfi olan Omikron, söz manası olarak “küçük O” demek. “Mikron”, küçük manasına gelen “mikros” sözünden türemiş. Tıpkı vakitte 1 metrenin milyonda birine de mikron ismini veriyoruz.
Pekala neden küçük O? Zira sözün içinde kullanıldığında bu O kısa okunuyor. Buna rağmen bir de uzun okunan “büyük O” yani Omega var. (“Mega” sözü de yabancı lisanlardan Türkçeye geçen birçok tabirde karşımıza çıkıyor. Mesela Tarkan’a Megastar diyoruz, yani “büyük yıldız”.) Yunan alfabesinin 24’üncü ve son harfi olan Omega, birçok alanda da serilerin sonunu tabir etmek için kullanılıyor.
Aslına bakılırsa Covid’den evvel Omicron da serilerde 15’inci sıradaki, ögesi söz etmek için kullanılırdı. Örneğin birtakım yıldızın 15’inci sırasındaki yıldıza omicron ismi veriliyor ya da ABD’deki üniversite kardeşliklerinin 15’inci şubeleri omicron olarak anılıyordu.
DELTA VARYANTI HAVAYOLU ŞİRKETİNİ YAKTI
Şayet Omicron varyantı korkulduğu kadar büyük meselelere yol açarsa, edineceği olumsuz bağlam nedeniyle öteki alanlarda kullanımının azalacağını varsayım etmek sıkıntı değil. Emsal bir durumu Delta’da gördük.
Yaz aylarında dünya genelindeki hadise artışlarının delta varyantı kaynaklı olduğuna dair açıklamalar peş peşe gelirken, ABD’li havayolu şirketi Delta Hava Yolları bu durumdan pek şad değildi. Hatta şirketin sağlıktan sorumlu zirve yöneticisi Dr. Henry Ting, Twitter’dan, “Biz bu varyantı B.1.617.2 olarak isimlendirmeye devam edeceğiz zira söylemesi de hatırlaması da daha kolay” formunda biraz alaycı bir açıklama yapmıştı.
Bu Yunanca isimlerin altında çeşitli komplo teorileri arayanlar da var elbette. Örneğin Delta varyantı birinci çıktığında Facebook’taki pandemiyi ve aşıyı reddeden kümelerde “delta” sözünün derin uyku haliyle ilişkilendirilen delta dalgalarından geldiği tez edilmişti. Anthony Fauci ve Bill Gates üzere isimlerin fotoğraflarının da kullanıldığı paylaşımlarla “İnanmayın bu açıklamalara, sizi uyutmak istiyorlar” bildirisi veriliyordu. Ne var ki varyantın ismiyle derin uykunun hiçbir ilgisi yok.
“APTALCA” MI YOKSA “NOEL YOK” MU?
Benzeri bir komplo teorisi Omicron için de gündeme geldi. Tekrar ABD’li Facebook kullanıcılarının yaydığı bu teoriye nazaran, Omicron sözü “aptalca” manasına gelen “moronic” sözünün anagramından öteki bir şey değil. (Anagram bir sözün ya da cümlenin harflerinin değiştirilmesiyle ortaya çıkan öteki söz ya da cümlelere deniyor. Kolay anagramlara saklı-ıslak ya da vezir-zirve örneğini verebiliriz.) Bu teoriye nazaran Omicron varyantı diye bir şeyin olduğuna lakin aptallar inanıyor.
Benzeri bir komplo teorisi de Omicron’dan “No Crimbo” tabirini çıkarmaya çalışanlarca geliştirildi. Crimbo, İngiltere İngilizcesinde Christmas yani Noel manasında kullanılan argo bir söz. “No Crimbo”cular Noel kutlamalarına mahzur olmak için Omicron varyantının ortaya atıldığını tez ediyor.
“Ama Omicron’da B harfi yok, bu nasıl anagram?” dediğinizi duyar üzereyiz. Komplo teorisyenleri buna da bir tahlil buldu. Omicron’un teknik ismi olan B.1.1.529’daki B’nin ödünç alınmasıyla “No Crimbo” tabiri elde edildi.
Bu teoriyi savunanlar uzmanların yaklaşan tatil periyodunda seyahatlerin azaltılması tarafındaki ikazlarını da destek gösteriyor.
Hürriyet
