17 yaşındaki Marty Tankleff, New York’un Long Island bölgesindeki konutunda annesi bıçaklanmış, babası da sopayla dövülerek öldürülmüş halde bulunduğunda polis tarafından çok sakin görülmüş, yetkililer onun hatasız olduğuna inanmadığından 17 yılını cezaevinde geçirmişti.

Diğer bir davada ise 16 yaşındaki Jeffrey Deskovic, sınıf arkadaşı boğulmuş halde bulunduğunda çılgına dönmüş ve dedektiflere yardım etmek için can atmıştı. Bu halleri kuşkulu bulunduğundan o da 16 yıl cezaya çarptırılmıştı.

Pekala nasıl olmuş da biri gereğince üzgün olmadığından, oburu ise fazla üzgün bulunduğundan kapalı suçluluk hisleri sergilediklerine karar verilmişti?

New York City Üniversitesi’nde John Jay Ceza Yargılamaları Fakültesi’nde palavra ve aldatma üzerine araştırma yapan Maria Hartwig, daha sonra paka çıkarılan bu iki erkeğin, davranışlara bakarak kişinin palavra söyleyip söylemediğine karar verme konusundaki yanlış algıya kurban gittiklerini vurguluyor.

Birçok kültürde gözleri kaçırma, parmaklarla oynama, kekeleme üzere davranışların palavra belirtisi olduğu ve kişiyi ele verdiğine dair bir kanı var.

Meğer on yıllar boyunca yapılan araştırmalarda buna dair kesin bulgular elde edilmiş değil. Tıpkı üstteki iki örnekte olduğu üzere, “Yalan tespitiyle ilgili kusurların topluma bedeli ağır oluyor ve beşerler yanlış yargıların kurbanı oluyor” diyor Hartwig.

Psikologlar palavrası tespit etmenin çok sıkıntı olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve takımı daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip şahısların gerçek ve palavra söylerken ne halde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı formda oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti.

Fakat bunların hiç biri palavra söylemekle kesin ilişkili bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği formda ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle çok zayıf ilişkili olarak görüldü.

Daha sonra yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle irtibatlı olduğuna yönelik iddiaların çabucak hemen tesadüf yapıtı hakikat sonuca varmakla birebir seviyede olduğu görüldü.

Yani çok sonlu birtakım davranışların palavra yahut hakikat söylemekle irtibatlı olabileceği, lakin bunların da emniyetli göstergeler olabilecek seviyede güçlü datalar oluşturmadığı sonucuna varıldı.

Fakat polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin birebir olmayacağı görüşünde.

İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Gerçek bir cinayet mahkumunun polis mülakatından imajlar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi hususlarda palavra söylediğini kestirim etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında yanlışsız sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf sonucuna işaret edecek yüzde 50 oranından çok daha yüksek olsa da, hala inanç duyulacak düzeyde değildi.

KALIPLARA DAYALI YARGILAR

En fazla yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere belirli kalıplara dayananlar olmuştu.

Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu tıp kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor.

Mann ve grubunun farklı polis memurlarıyla yaptığı öteki bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri halde televizyona çıkıp ıstıraplarını sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki yanlışsız ve yanlış ögelere dair iddiaların tesadüf yapıtı gerçek sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.

Hartwig ve Charles Bond daha sonra benzeri araştırmaları incelediğinde, gerçek polis mülakatlarında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir bilgiye ulaşamadı.

ABD’de Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz ancak bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.

Hürriyet