Doğu ve Batı medeniyetleri tarih boyunca daima bir formda temas halinde olmuş. Göçler, ticaret, savaşlar, gezginler… İki taraf birbirini daima merak etmiş ve ulaşmanın yollarını aramış. Her buluşma, rekabetin yanında iki tarafı da zenginleştirmiş.

İpek ve Baharat yollarının kıymetli durak ve limanlarına konut sahipliği yapan Anadolu toprakları da bu ticaretin tam ortasında hem Doğu hem de Batı’dan beslenmiş. Doğu’nun lezzetleri, kumaşları, icatları evvel Anadolu topraklarından geçip Batı’ya ulaşmış; Batı’nın Doğu’yu keşif seyahatleri da daima bu topraklardan başlamış. Bu sebeple ülkemizde farklı periyotlara ve medeniyetlere ilişkin sayısız eser var.

Zanaatkâr ve tüccar buluşması

Lokal zanaatkârları ve mallarını satmaya gelen tüccarları buluşturan hanlar da bu eserler ortasında özel bir yere sahip. Toplumsal ve ticari hayatın en değerli merkezleri olan hanlar çoklukla iki katlı ve avlulu yapılmış, kimilerinin alt katı binek hayvanlar için ahır olarak kullanılmış. Vakit içinde kimileri mukadderatlarına terk edilip ihmal edilmiş olsa da neyse ki günümüzde birer ikişer ayağa kaldırılmaya, yine ziyaretçilere açılmaya başladı.

Gelin Asya ve Avrupa’nın kavuşum noktası olan İstanbul’dan başlayarak Anadolu’ya hakikat uzanalım ve bu hanlardan günümüze ulaşabilen birkaçını hatırlayalım. Tahminen bu satırları okurken Faruk Nafiz Çamlıbel’in ‘Han Duvarları’ şiiri düşer aklınıza. Ve günün birinde yolunuz düşerse hanlardan birine, tarihe tanıklık eden bu duvarlar acı-tatlı öykülerini fısıldar size…

Panoramik İstanbul görünümü
Büyük Valide Han (İstanbul)

Kapalıçarşı ile Mısır Çarşısı’nın dolambaçlı art sokaklarında hâlâ eski hanları keşfetmeniz mümkün. Bunlardan biri de ‘Kösem Sultan Hanı’ olarak da bilinen Büyük Valide Han. Bina, 4. Murat’ın annesi Kösem Sultan tarafından 1651’de inşa ettirilmiş. Hanın ortasına bir Şii mescidi yapılmış. Üç avlusunun da harap hale geldiği hanın üst katına çıktığınızda göreceğiniz görüntü nitekim fevkalâde; Boğaz, Haliç ve eski kentin büyük kısmını içine alan panoramik bir İstanbul görünümü…

Buradan ayrıyeten yandaki Bizans Eirene Kulesi’ni de görme imkânınız var. Kule, 1926 sarsıntısında büyük ölçüde ziyan görmüş ve üst kısımları yıkılmış. Hanın üçüncü avlusuna Acemlerin yerleşmesinden dolayı Sair (Yabancı) Han ismi verilmiş. İsmi bugüne bozularak gelmiş ve Sağır Han olmuş. İçerideki Bizans kilisesi ne yazık ki artık külliyen harap durumda.

James Bond’u da ağırladı
Zincirli Han (İstanbul)

Kapalıçarşı’nın Kuyumcular Caddesi’ni takip edin, Zincirli Han’a ulaşacaksınız. 18’inci yüzyıl sonunda yapıldığı düşünülen tek avlulu ve iki katlı handa kuyumcu atölyeleri var. Avluyu sokağa bağlayan beşik tonozlu bir geçitte ikinci kata çıkan merdivenleri göreceksiniz. Yepyeni haliyle korunan merdivenler ve üst kattaki dükkânlar sizi adeta geçmişe davet ediyor.

Çarşının içi kadar kırmızı kiremitli çatısından da görünüm nitekim büyüleyici! Tarihi Yarımada ayaklarımızın altında… Burası James Bond’un ‘Skyfall’ sinemasındaki aksiyon sahnelerinin çekildiği yerlerden.

Artık daha çok huzurun adresi
Koza Han (Bursa)

Osmanlı periyodunun değerli ticaret merkezlerinden olan Bursa’da en çok ziyaret edilen ve kentin tarihi dokusunu en iyi görebileceğiniz yer. Uluğ ve Gazi Orhan Beyefendi mescitleri ortasında kalan hanlar bölgesindeki yapı, 15’inci yüzyıl sonlarında 2. Bayezit tarafından İstanbul’daki yapıtlarına gelir yaratsın diye bir vakıf olarak yaptırılmış.

Geçmişte ipek ticaretinin merkezlerinden olan han, bugün kentin karmaşasında mola vermek isteyenlerin adresi. Sakince kahvenizi yudumlarken avlunun ortasında göreceğiniz yapı, hanın mescidi, altında da şadırvanı var. İçindeki dükkânlarda çeşit çeşit ipek kumaşların satıldığı han, İngiltere Kraliçesi 2. Elizabeth’i de ağırlamış. Koza Han’a gelmişken çabucak yanındaki Kapalıçarşı’ya uğramayı da ihmal etmeyin.

Kentin en hareketli yeri
Kızlarağası Han (İzmir)

Eski İzmir’de ticaretin kalbinin attığı, Konak Meydanı’nın çabucak ardındaki Kemeraltı Çarşısı, bugün restore edilen hanları, birçok eseri bulabileceğiniz dükkânları ve kafeleriyle kentin en hareketli noktaları ortasında. İzmir’in en büyük hanı pozisyonundaki, 1598’de yapılan Kızlarağası Han hem dükkânlar ortasında gezinmek hem de biraz soluklanmak için en iyi tercihlerden. Handa dolaşırken, bir vakitler bulunduğunuz yerin deniz kıyısı olduğunu ancak asırlar içinde 200 metre kadar doldurulduğunu hatırınıza getirin.

Ticaretin kalbi hâlâ burada
Gümrük Han (Şanlıurfa)

Peygamberler kenti Urfa’yla tanışmak için kaleye çıkın ve kenti kuşbakışı izleyin. Sonra kaleden inip sokaklara karışın ve Doğu’nun gizemini hissedin. Kentte neredeyse her meslek kümesine ilişkin bir çarşı var. Adeta bir merkez olan Gümrük Han’da çay molası verin. Kulpsuz fincanlarda servis edilen, sert mırra kahvesi de burada denenebilecek lezzetler ortasında. Yakınlardaki, ismini yöresel bir baharat olan isottan alan ‘İsot Pazarı’nı da kesinlikle ziyaret edin.

Kentin anılarını saklıyor
Taşhan (Erzurum)

Han, Yasal Sultan Süleyman’ın damadı Rüstem Paşa tarafından yaptırılmış. Bu sebeple Rüstem Paşa Hanı olarak da anılıyor. Oltutaşından yapılan tespih, yüzük ve kolye üzere aksesuarlara meraklıysanız yahut Erzurum’dan bir anı götürmek isterseniz en hoş örneklerini Taşhan’da bulmanız mümkün. Hanın çabucak yakınında, Anadolu’daki kapalı avlulu medreselerin son örneklerinden biri olan Yakutiye Medresesi’ni de ziyaret etmenizi öneririm.

Yolların kesişme noktası
Taşhan (Tokat)

Karadeniz ile Akdeniz ortasında ve geçiş yolu üzerindeki kent, tarih sahnesine birinci olarak 7 bin yıl evvel çıkmış. Hitit, Helen, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Tokat’ta yaşayan medeniyetlerden bazıları… Kenti gezerken
Gök Medrese’nin içindeki Tokat Müzesi’ni ziyaret edin. Sonra çabucak yanındaki görkemli Taşhan’a uğrayın. Voyvoda Han diye de anılan yapı 1631’de inşa edilmiş. Geçirdiği onarım sonrasında yöresel el sanatlarının sunulduğu bir çarşıya dönüştürülen han, 20’nci yüzyılın başına kadar Ermeni tüccarlar tarafından kullanılmış.

İsmini sultandan almış
Alara Han (Alanya)

Alanya’nın bugünkü isminin Anadolu Selçuklu Sultanı Keykubat’ın tahta çıktığında aldığı ‘Alâeddin’ unvanından geldiğini biliyor muydunuz? Bu unvandan esinlenerek ‘Ala’nın kenti’ manasına gelen ‘Alaiye’ denmiş bu topraklara. Alara Han da Alara Çayı’nın çabucak kenarına sultan tarafından 1231-1232 yıllarında yaptırılmış. Sıradışı bir plan düzenlemesine sahip olan hanın kitabesindeki betimlemelerden, sultanın ordusuyla Alanya, Antalya ya da Konya güzergâhlarındaki seyahatleri sırasında konaklaması için inşa edildiği düşünülüyor.

Çatısı altında yüzlerce yıl var
Hışvahan (Gaziantep)

Gaziantep’in tarihi merkezi olan Kültür Yolu üzerinde, kalenin eteklerindeki Hışvahan, çatısı altında yüzlerce yılı saklıyor. Lala Mustafa Paşa tarafından yaptırılan Gaziantep’in bu en eski hanının inşası, 1563-1577 yılları ortasında tamamlanmış. Geçmişte bir ticaret merkezi olan han, ismini da pamuk kozası manasına gelen ‘hışva’ sözünden almış. Tarihi yapısına uygun olarak çağdaş bir stilde tekrar tasarlanan yapı, günümüzde 10 odalı bir butik otel olarak hizmet veriyor. Mutfak, Antep’te hayatın merkezi. O sebeple avlu, develik ve revak kısımlarında farklı restoranlar bulunuyor. Hazırladıkları menülerde, çeyiz sandıklarından çıkan lezzetlerin çağdaş sunumları var. Avludan mükemmel kale görünümüne karşı kahvenizi yudumlamanın tadına varın.

Başşehrin birinci sanayi müzesi
Çengel Han (Ankara)

Ankara’nın hanlar bölgesinde, özgünlüğünü bugüne kadar koruyabilen seçkin yapılardan biri. Yasal Sultan Süleyman devrinde, Mihrimah Sultan’ın eşi Damat Rüstem Paşa tarafından, 1522–1523 yıllarında yaptırılmış. Bilhassa 16’ncı ve 17’nci yüzyıllarda memleketler arası bir ticaret merkezine dönüşen Ankara’nın en önemli hanları ortasında yer almış.

Bu bedelli eser, yapılan onarım çalışmaları sonunda Nisan 2005’te Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı’na bağlı bir müze olarak ziyarete açıldı. Kentin birinci sanayi müzesinde denizcilikten karayolu nakliyatına, havacılıktan irtibata kadar 10 binden fazla nesne sergileniyor. Atatürk ve Ankara Koleksiyonu, tarihin en eski oyuncakları ve balmumu canlandırmaları çocukların olduğu kadar büyüklerin de ilgisini çekiyor.

Unkapanı, Yağkapanı, Balkapanı…

İstanbul’a dışarıdan ticaret yoluyla gelen un, yağ, şeker üzere en önemli gereksinim hususları evvel buradaki hanlarda depolanırmış. Yalnızca depolama da değil; bu hanlar gümrük noktası ya da bir nevi borsa üzere fonksiyon görürmüş. Gerekli denetimlerden geçirilir, fiyatı belirlenir ve vergilendirmesi yapılırmış. Bu sebeple bilhassa Eminönü bölgesine çok sayıda han yapılmış. Gelen malların tartılması için bu hanlarda Arapça ‘kabban’ denen büyük teraziler bulunur.

Hanlara da bu terazilerin söylenişine atıfla ‘kapan’ ismi verilirmiş. İstanbul’a dışarıdan giren eserler, kapanlardaki süreçlerin akabinde bir heyet tarafından dağıtılırmış. Böylelikle halkın muhtaçlığı olan temel unsurlarda karaborsacılık önlenerek, herkesin birebir şartlarda erişimi sağlanırmış. Kapanlar çoklukla getirilen eserlerin ismiyle anılırmış. İstanbul’daki en değerli hanlar; Unkapanı, Galata’daki Yağkapanı ve Balkapanı’ymış.

Hürriyet